Opisać? Nie opisać? I jak? - O gwałcie w tekstach kultury

Jest opowiadanie, które czytam i które uważam za interesujące. Podoba mi się, że autorka konsekwentnie i starannie opisuje fikcyjne kultury, a to jedna z rzeczy, które w literaturze fantastycznej lubię najbardziej. Tolkien i LeGuin mnie spaczyli, każde z nich inaczej, bo Tolkien swój świat opisywał z pozycji mitoznawcy, LeGuin ma oko antropologa. Dwa uzupełniające się punkty widzenia, które sama doskonale rozumiem i staram się stosować. Ale nie o tym chcę pisać, choć tak, będzie też o opisywaniu fikcyjnych kultur i ich niuansów. Ale przede wszystkim będzie o gwałcie w literaturze.

Rzeczone opowiadanie zostało ostatnio ocenione i oceniająca, zauważając dobrą stronę techniczną bardzo, bardzo negatywnie wypowiedziała się o fabule i bohaterach. Doszła do wniosku, że autorka propaguje patologię i pokazuje gwałt jako coś fajnego. Czy miała rację? Na pewno w tekście są podstawy do takiej interpretacji, z którą moja się nie zgadza. Może wyciągnęłam z relacji między protagonistami więcej, niż oceniająca? Chcę w to wierzyć, bo sama mam uczulenie na patologiczne związki ukazane jako norma, do której należy dążyć i na non-con opisywany jako atrakcja dla czytelnika. Tutaj ani jednego, ani drugiego nie widzę. Owszem, widzę chorą relację i bardzo sprzeczne uczucia targające bohaterami. Widzę, że jeden z nich przynajmniej o gwałcie myśli. Widzę, że seks między nimi (a doszło do niego dotąd tylko raz) był bardzo niewygodny, motywowany rzeczami kompletnie odmiennymi od miłości. Prawdopodobnie widzę to inaczej, niż większość czytelniczek, podzielających zapatrywania przeciętnej jaoistki i uważających, że bohaterowie to „para” i że sceny między nimi są „gorące”. Na pewno widzę to inaczej niż oceniająca. Nie chcę jednak wydawać werdyktu: proponuję zainteresowanym samodzielne ustosunkowanie się do problemu. Opowiadanie jest tutaj: http://lesnyptak.wordpress.com/ . A ja, pozwólcie, przejdę do właściwego problemu, czyli tego, jak i czy w ogóle opisywać gwałt.

To znaczy, na pytanie „czy w ogóle” odpowiadam: Opisywać! Nie przemilczać, nie udawać, że coś takiego jak gwałt nie istnieje. Nie, nie mówię, żeby opisywać od razu ze wszelkimi detalami, choć nie wykluczam, że czasem może to być dla tekstu dobre, choć trudne jak cholera i przypuszczam, że niewielu autorów by podołało. Ale uważam, że robienie z gwałtu tabu, przemilczanie go, nie jest dobre.

Oczywiście nie oznacza to, że nie podziwiam autorów, którzy deklarują, że nie wprowadzą gwałtu do swojej fabuły. Tak zadeklarowali bodajże twórcy serialu „Hannibal”, odpowiadając na pytanie fanów, czy jest jakaś granica, której nie przekroczą: pytanie ważne w serialu o psychopatycznych mordercach. Tak zadeklarowała jakaś nieznana mi autorka, której wypowiedź mignęła mi kiedyś w Internecie: poczuła się wręcz oburzona pytaniami o to, „kiedy” któraś z jej bohaterek zostanie zgwałcona. „Kiedy”, nawet nie „czy”, a „kiedy”, jakby gwałt był oczywistym losem, który ma spotkać choćby jedną z postaci. Jakby sam fakt, że bohaterki były aktywnymi kobietami biorącymi udział w scenach akcji, był „proszeniem się”. Właśnie ta oczywistość gwałtu, to przekonanie, że w pewnych sytuacjach jest on nieunikniony, sprawia, że naprawdę mam głęboki szacunek dla twórców, którzy wyznaczyli sobie taką linię. Co nie oznacza, że deprecjonuję tych, którzy jej nie mają. Sama jako autor też jej sobie nie wyznaczyłam i nie uważam, że postępuję źle. O gwałcie można pisać na różne sposoby i na różne sposoby fikcyjny gwałt może być odbierany przez czytelnika. Autor, który chce wprowadzić taki wątek do fabuły, musi wiedzieć, co robi. To oczywiście dotyczy wielu problematycznych motywów, ale ośmielę się stwierdzić, że gwałt może być najtrudniejszym z nich.

Ośmielę się też stwierdzić, że gwałt jest mocno zmitologizowany i podobnie zmitologizowana będzie większość jego przedstawień. Niestety, często jest to mitologizacja rozumiana bardzo negatywnie: żyjemy w kulturze, która ciągle nie może uwolnić się od obwiniania ofiary, od przekonania że „to nie gwałt, jeśli... (sprawca kocha ofiarę/ofiara miała orgazm/nie było przemocy... i tak dalej)” czy nawet od wiary, że bycie ofiarą gwałtu można polubić. To widać przede wszystkim w materiałach pornograficznych, gdzie różnego rodzaju przemoc i upokorzenie wydaje się być aż nazbyt częstym motywem. Wystarczy przejść się po darmowych stronach z erotycznymi i pornograficznymi grafikami pokroju Hentai Foundry czy Y!gallery. Wystarczy przejrzeć dowolną stronę z amatorską twórczością literacką, żeby natrafić na fan-fiction, w którym Khan gwałci Kirka na oczach jego załogi lub na autora, który na podstawie sondy przeprowadzonej wśród swoich czytelników wybiera, która bohaterka anime ma za pomocą serii brutalnych gwałtów zostać zmieniona w posłuszną niewolnicę seksualną. Nie jest trudno trafić na takie rzeczy, a ich przesłanie jest w nieprzyjemny sposób oczywiste: gwałt to coś podniecającego, fantazja, którą hołubi wielu mężczyzn – a także kobiet. Gwałt w twórczości erotycznej i pornograficznej jest powszechnie akceptowany i uznawany za normę, a wielu czytelników czy widzów wręcz go poszukuje.

Zaraz, a nie jest może tak, że nasze fantazje erotyczne niekoniecznie oddają to, co chcielibyśmy naprawdę robić? Czy nie jest tak, że wielu z nas w bezpiecznym zakątku własnej głowy wyobraża sobie seksualną przemoc i poniżenie, ale nie będzie tego robić i posiada głębokie wewnętrzne opory? Może nie ma się czym martwić, może należy pozwolić czytelnikom pornograficznych opowiadań na fantazjowanie, bez obaw, że zaszkodzi to im, lub, co gorsza, potencjalnym ofiarom? To tylko fantazja, to nie rzeczywistość. Czytelnik kryminału nie będzie próbował zamordować sąsiada, miłośnicy gier komputerowych nie mają, wbrew temu, co czasem chciałaby widzieć opinia publiczna, większej skłonności do zakupienia broni i wystrzelania kolegów. Więc czemu mielibyśmy bać się fikcyjnego gwałtu?

Czy gwałt jako fantazja seksualna jest szkodliwy? Sądzę, że i tak, i nie, tak, jak trudno jednoznacznie ocenić szkodliwość pornografii (Radzę zajrzeć choćby do prac Kobiety, mężczyźni i płeć: debata w toku pod redakcją Mary Roth Walsh czy do Feminism: Issues and Arguments Jennifer Saul, gdzie sporo uwagi poświęcone jest problemowi pornografii, ale i obecności gwałtu w pornografii). Podobnie jak każda przemoc, tak i przemoc seksualna oraz seksualne upokorzenie może mieć w fikcji różne oblicza. To nie samo jej przedstawianie jest złe, ale sposób, w jaki to robimy – możemy pójść dwiema drogami, jedną z nich będzie bezmyślne powielenie kultury przyzwolenia (i równocześnie kultury obwiniania ofiary), druga to droga refleksji. I tak się składa, że ta pierwsza droga właśnie wiąże się najczęściej z pornografią. Wiem, wiem, definicji pornografii jest wiele, a granica między porno a erotyką potrafi być niesamowicie nieostra. Dla mnie ta granica przebiega po moim poczuciu estetyki: to, co uważam za obrzydliwe, niesmaczne, nie mieszczące się w kategoriach dyskursu, jest pornograficzne. A przedstawienia przemocy seksualnej, które mają podniecić czytelnika uważam za wyjątkowo nieprzyjemne. Nie chcę oceniać cudzych fantazji seksualnych, tak długo, jak długo siedzą w czyjejś głowie. Zakładam, że jesteśmy gatunkiem ze skłonnością do przemocy, także seksualnej, i czasem musimy tę przemoc w naszych głowach poboracać na wszelkie strony i zwyczajnie się w wyobraźni wyżyć. Ale jesteśmy równocześnie gatunkiem, który wyrósł ponad proste uwarunkowania biologiczne, stworzył kulturę i zasady szacunku wobec innych jednostek, a gwałt jest złamaniem tych zasad, wyjątkowo ohydnym. Więc jeśli już mamy te fantazje, nie pokazujmy ich innym: to, że my wiemy, że to tylko wyobraźnia, nie oznacza, że każdy nasz współplemieniec będzie miał taką świadomość. Nie replikujmy niepotrzebnie memów, które sprawiają, że gwałt jest traktowany jak coś powszechnego, normalnego czy nawet pożądanego. One z jednej strony mogą się brać z biologicznych uwarunkowań, ale z drugiej strony, z kultury, która takie zachowania uważała za normę.

Ale jak pisałam, to nie znaczy, że gdy tworzymy fikcję, mamy w niej wątków przemocy seksualnej unikać jak ognia. Bo z jednej strony tak, zdławienie kultury gwałtu jest pożądane, ale z drugiej strony nie można udawać, że ta kultura nie istnieje i nie ma problemu. Byłoby świetnie, gdyby nie istniał, niestety, życie jest inne, i nie trzeba koniecznie sięgać do przykładu „dzikich i egzotycznych” krajów takich jak Indie, skoro sami żyjemy w kulturze, która winę zwala na ofiarę i zamiast uczyć mężczyzn, żeby nie gwałcili, uczy kobiety, jak nie zostać zgwałconymi. Problem jest, a każdy problem trzeba kulturowo przepracować, rozdłubać i przegryźć i pokazać: jako problem właśnie, problem czasu, miejsca i kultury. Mam kilka przemyśleń dotyczących tego, na co moim zdaniem autor tekstu kultury powinien zwracać uwagę, jeśli chce zawrzeć w swojej pracy wątek gwałtu.

1)      To, o czym już pisałam: pokazywanie gwałtu jako podniecającego dla czytelnika to powielanie szkodliwego kulturowego memu. Jeszcze gorsze jest pokazywanie gwałtu jako przyjemnego dla ofiary, bo prowadzi do zdjęcia odpowiedzialności ze sprawcy i de facto pokazuje, że nie, nie ma żadnego problemu. Podobnie gwałt ukazany jako wyraz „miłości”. Nie, gwałt nie jest wyrazem miłości, ba, gwałt nie jest wyrazem pożądania, choć sprawca może czasem się tak tłumaczyć. Gwałt to efekt pogardy, jaką sprawca czuje do ofiary, często sposób na poniżenie jej: dobrym przykładem są tu gwałty więzienne, czy gwałty na wojnach, gdzie kobiety gwałci się, żeby zniszczyć „własność” wroga, a mężczyzn – żeby ich zdegradować. Gwałt popełniony przez bliską osobę, na przykład współmałżonka to często wyraz tego, że sprawca uzurpuje sobie prawa do ofiary. Sprawcy nie obchodzą uczucia ofiary, a tylko jego własne potrzeby – często nawet nie seksualne, a potrzeby dominacji. Ofiara jest zdegradowana i poniżona. Nie ma w tym nic podniecającego ani romantycznego. Tak, wiem, jak wygląda związek Daenerys i Drogo w serialu: ich pierwszy raz i kolejne ukazane są jako gwałty. To zabawne, bo serial w większości wypadków raczej łagodzi obecność przemocy seksualnej (I przemocy w ogóle... wyjątkiem są kompletnie niepotrzebne sceny torturowania Theona, no i może jeszcze śmierć Ros, ale poza nimi: książka naprawdę jest okrutniejsza), tutaj jest odwrotnie. W książce mimo wszystko Drogo czekał na pozwolenie, choć cały związek między nim i Dany jest i tak dość dwuznaczny. Romantyzowanie przemocy seksualnej i przemocy w związku jest zresztą w naszej kulturze niebezpiecznie nagminne. Nie mówię tu koniecznie o gwałcie: może chodzić choćby o stalking, obecny choćby u Stephenie Meyer i  jej epigonki, E. L. James. Zresztą u James przemoc w związku jest usprawiedliwiana „bo to BDSM”. Tyle, że BDSM polega na ciągłych negocjacjach tego, na co zgadzają się obie strony, nie ma tam miejsca na narzucanie uległemu partnerowi czegokolwiek bez wcześniejszego ustalenia granic. Śliskie są też pewne sceny w Feaver Karen Marie Moning – cyklu, który skądinąd bardzo mi się podobał. Podejrzewam autorkę o celowe pokazanie budzącej pożądanie aury sidhe jako obrzydliwej, choć, niestety, podejrzewam też wiele czytelniczek o podniecanie się tymi scenami. Ale sama bohaterka czuje się brudna, gdy V’lane stosuje na niej swoją moc – i jest to preludium do paskudnego gwałtu, którego ofiarą pada Mac na końcu trzeciego tomu. Mnie ta scena przeraziła, podobnie jak i terapia, którą zafundował dziewczynie (uzależnionej od seksu: skutek działania mocy sidhe) jej późniejszy partner/obiekt uczuć. W kontekście książki ta terapia była koniecznością, co nie przeszkadzało jej być paskudną.

2)      Pokazywanie gwałtu jako „naturalnego porządku rzeczy” albo „naturalnych konsekwencji pewnych działań” może się wiązać z ukrytym przyzwoleniem i znów, jest powielaniem pewnych szkodliwych wzorców. Zakładanie, że każda kobieta, która będzie ubierać się w określony sposób, zachowywać w sposób odbiegający od normy czy znajdzie w niewłaściwym miejscu zostanie automatycznie zgwałcona to mniej lub bardziej wyraźne obwinianie ofiary. Ok, rozumiem, że autor może chcieć pokazać „okrucieństwo świata”, ale jeśli ofiarami tego okrucieństwa padają wyłącznie kobiety, świadczy to o autorze nienajlepiej. Mężczyźni piszący o „okrutnych światach” zapominają zaskakująco często o tym, że i ich własną płeć gwałci się w celu pokazania wyższości czy ustalenia hierarchii. I nie ma to często nic wspólnego z orientacja seksualną sprawcy (już abstrahując od tego, że w wielu kulturach bycie stroną dominującą w homoseksualnym stosunku to dowód męskości, a stroną uległą – poniżenie...). Zachowania homoseksualne to nie orientacja seksualna. Gwałt na współwięźniu to nie akt desperacji przy braku kobiet, a poniżenie. Więc, drogi autorze, jeśli tworzysz brutalny, dajmy na to, gang w postapokaliptycznym świecie, którego szef chce pokazać nowoprzybyłym „gdzie ich miejsce”, zastanów się, czy nie będzie pokazywał tego i mężczyznom. Z drugiej strony, zastanów się, czy to czasem ty nie chcesz pokazać czytelnikowi, że kobieta w gruncie rzeczy nadaje się tylko do tego, żeby zostać poniżoną.

3)      W związku z powyższym, jeśli, drogi autorze (lub autorko, także autorko yaoi), tworzysz świat, w którym każda scena przemocy kończy się gwałtem, co to świadczy o mieszkańcach tego świata? Czy na pewno każdy porywacz zechce automatycznie wykorzystać porwanego? A jeśli jesteś mężczyzną, czy na pewno chcesz pokazać, że twoja płeć to w gruncie rzeczy wszyscy jak jeden mąż bezmyślni neandertalczycy (bez obrazy dla neandertalczyków: byli całkiem kulturalnym gatunkiem...).

4)      Gwałt czy próba gwałtu to nie jedyny sposób na wprowadzenie erotyki, naprawdę. Nie mam nic przeciw odrobinie fanservisu, zwłaszcza inteligentnego. I naprawdę, jest wiele okazji, w których kobiety się rozbierają z własnej woli. Ba, kobiety z własnej woli uprawiają seks. Jeśli chcesz żeby twój bohater przypadkowo zobaczył piersi jakiejś damy, niekoniecznie musi to być w chwili, gdy ową damę próbuje zniewolić czarny charakter. A może mogłaby dama sama się obronić, a potem poprosić bohatera o użyczenie jej łazienki? Też jakaś okazja do pokazania piersi. Albo innych części ciała, także męskich: bądźmy egalitarni. Mierzi mnie, naprawdę mnie mierzi, ilość prób gwałtu w książkach Jacka Komudy. Kilka jego dzieł naprawdę miałam ochotę wywalić za okno, bo niemal w każdym ukochana bohatera jest co i rusz poniewierana przez jakieś zbiry, a wszystko to jest tylko tak naprawdę okazją do pokazania, jaki to odważny jest bohater i jakie fajne cycki ma bohaterka. A obie te rzeczy można pokazać w innych okolicznościach. Ot, szkodliwy mem kolejny: kobieta-nagroda, którą dostanie silniejszy samiec. Istnieje też uke-nagroda, na przykład w Viewfinderze, gdzie Zły Seme z Jakuzy i Zły Seme z Triady na przemian gwałcą biednego fotografa.

5)      Ofiara lub potencjalna ofiara, niezależnie od tego, czy jest kobietą, czy uke, nie jest rzeczą. Co z tego, że pokażesz, jak mężczyzna heroicznie mści się na skurwysynach, którzy zgwałcili „jego” kobietę, skoro takie przedstawienie sprawy pokazuje, że twój bohater – a wraz z nim niestety ty – myśli o owej kobiecie w gruncie rzeczy to samo, co sprawcy? Kobieta-rzecz, która do kogoś należy. Gwałt jako kradzież, i żeby choć kradzież kobiecej cnoty: nie, kradzież honoru mężczyzny, który widzi siebie jako właściciela kobiety. Jeśli twoja bohaterka stanie się ofiarą, zastanów się, czy mężczyzna, który jej „broni” broni na pewno jej – czy może raczej swojej męskości? A przy tym, bohaterka naprawdę może zrobić wiele rzeczy, by nie zostać zgwałconą albo, jeśli do gwałtu dojdzie, żeby złapać sprawcę. Nie musi biernie czekać na działania mężczyzn, niezależnie od tego, do czego one doprowadzą. Może mieć miecz, pistolet, własne nogi, gaz w torebce, komórkę, ludzi, których poprosi o pomoc, radiowóz obok.

6)      Jednym słowem: zwracanie uwagi na ofiarę, na jej odczucia i na to, jak będzie sobie radziła z traumatycznym przeżyciem, kto będzie dla niej wsparciem, kto zachowa się niewłaściwie: podejście „zabiję sprawcę by obronić mój męski honor” może popsuć związek, obwinianie ofiary może pogorszyć jej sytuację. Ale to wszystko nie oznacza, że ofiara musi być biedna, nieszczęśliwa i pognębiona już na zawsze, że doświadczenie gwałtu zniszczy ją nieodwracalnie. Oczywiście, są różne przypadki, ale jeśli pokażemy odważną kobietę, która doświadcza gwałtu i momentalnie się łamie, zmienia w potulną ofiarę, znów powielamy „zly” mem. Gwałt okazuje się karą wymierzoną kobiecie za niedostosowanie się do kulturowych wymogów posłuszeństwa: wymierzoną nawet nie przez gwałcicieli, ale przez samego autora. Jest to tym bardziej paskudne, jeśli autor jest kobietą. Czytałam powieść – nie wydaną – znajomej, w której pojawiały się cztery postaci kobiece. Jedna była obecną może w jednej scenie żoną drugoplanowego bohatera. Trzy pozostałe były bliskie jednej z głównych postaci męskich. Ciekawe było to, że każda z nich padła ofiarą gwałtu: najpierw matka (bohater było owocem tego gwałtu) potem żona – przy okazji zamordowana, na koniec zaś przyjaciółka/ukochana, główna postać żeńska, pokazywana jako „odważna wojowniczka”. Ta odważna wojowniczka mimo umiejętności i magicznego miecza nie umiała sobie poradzić z wrogami, a na koniec została wykorzystana seksualnie (W użyciu był narkotyk, a nie przemoc, ale gwałt to gwałt) przez czarny charakter. Po tym wydarzeniu przestała walczyć, potulnie zgodziła się wyjść za sprawcę, nawet, gdy ten zamordował jej ukochanego. Czytanie tego było dla mnie wielką traumą, do dziś nie umiem pojąć, jak można w tak bezmyślny sposób powielać wątek kobiety-automatycznej ofiary i tak poniżać jedyną właściwie postać żeńską, która miała coś do powiedzenia. Gorzej: nie umiem pojąć, jak mogła zrobić coś takiego autorka-kobieta. Owszem, autorka zasłaniała się strachem przed marysuizmem: w praktyce ukarała własną postać za próbę nie bycia tłem. Ukarała ją gwałtem. To boli.

7)      Gwałt nie jest prosty. Chcielibyśmy, żeby był. Chcielibyśmy, żeby zawsze sprawa była jasna: sprawca to ten zły. Trop „rape is a special kind of evil” obowiązuje. Bohater negatywny który nie gwałci jest szlachetny, nawet, jeśli morduje i torturuje z zimną krwią. Czarny charakter który gwałci przekracza „moral event horizon”. Gwałciciel jest automatycznie do szpiku kości zły. Super, ale to jest, niestety, uproszczenie. Ludzie nie są jednoznacznie źli, nawet, jeśli dokonują jednoznacznie złych czynów. Nie, nie chcę teraz nikogo usprawiedliwiać, ale jest jeszcze jedna rzecz, jaką należy wziąć pod uwagę: fakt, że sprawca może działać pod presją otoczenia albo że może po fakcie uświadomić sobie, jak złego czynu dokonał. To nie zdejmuje z niego winy, tak, jak morderstwo w afekcie nadal pozostaje morderstwem. Czasem jednak za gwałt odpowiada w równym stopniu gwałciciel, co kontekst kulturowy i to też, uważam, należy brać pod uwagę. Nasz bohater może pochodzić z kultury, która przyzwala na gwałt bardziej, niż nasza, może znaleźć się w okolicznościach, w których dochodzi do rozprężenia: na przykład na wojnie. Co zrobi w takiej sytuacji? Jeśli oprze się presji środowiska i okoliczności, presji kultury, która pokazuje mu, że ma prawo do ciała drugiej osoby, chwała mu. Ale zadajmy też sobie pytanie, co uczyniło go takim? Kto w kulturze, która uprzedmiotawia kobiety, nauczył go szacunku do nich? Mam taki przypadek we własnej twórczości: żołnierza z dość agresywnej kultury (kultury, która ma, nota bene, dość złożone podejście do kobiet, bo daje im też pewną niezależność...), który pod wpływem adrenaliny i upojenia zwycięstwem bierze w niewolę kobietę. I tak, myśl o zgwałceniu jej przechodzi mu przez myśl. Długo, długo rozważałam, dlaczego właściwie do gwałtu nie doszło, jaką konstrukcję moralną i skąd musiał mieć ten bohater. I ciągle muszę poprawić parę fragmentów, bo za bardzo Sztokholmem pachną, za śliskie są, nieładne. W tej samej historii (właściwie, cyklu historii) wątek gwałtu pojawia mi się często. Pewien męski bohater zgwałcił kobietę, która nie odwzajemniała jego uczuć, łamiąc przy okazji kulturowo-religijne tabu (ofiara była zaprzysiężoną wojowniczką-dziewicą). Ten czyn go przeraził i niemal ściągnął na jego głowę okrutną śmierć. Chciałam opisać kogoś, kto zdaje sobie sprawę z tego, co zrobił i swojej winy. Jeszcze inny bohater znajduje się w pewnym momencie w sytuacji, w której jego podwładny próbuje go wykorzystać seksualnie i poniżyć. Odwraca sytuację na swoją korzyść, ale czuje się brudny (choć ofiara, sądząc z reakcji, akceptuje takie ustalanie hierarchii jako normę). Jeszcze inny przez długi czas kryje (nieuświadomioną zapewne) pogardę dla kobiet, żeby w końcu popełnić gwałt i morderstwo – zostaje za nie powieszony. Różne przypadki, różne sytuacje, różne podejścia, także podejścia sprawców. Próba odejścia od jednoznacznego pokazania gwałciciela jako „najgorszego złego”. Pokazanie winy, ale i pokazanie okoliczności i, w części przypadków, poczucia winy. I pokazanie triumfu kogoś, kto był w stanie pokonać własne mroczne instynkty.

8)      I kolejna kontrowersyjna teza, ale bardzo mocno związana z tym, od czego zaczęłam ten tekst. Nie jestem skrajną zwolenniczką relatywizmu kulturowego i nie uważam, że każdej kulturze należy pozwalać na wszystkie jej praktyki, ale zdaję sobie sprawę, że wewnątrz kultury mogą być nieco inne standardy tego, co gwałtem jest, a co nim nie jest. Na ile gwałtem były rytuały inicjacyjne aborygeńskich dziewcząt? Z naszej perspektywy były, ale trudno powiedzieć, co czuły poddane im osoby, które nie miały innych wzorców. To nie znaczy, że bronię takich praktyk. Nie bronię ich, nie bronię też wydawania za mąż ośmiolatek. Ale opisując inną kulturę trzeba brać pod uwagę odrobinę inny sposób myślenia. Jeśli w kulturze Rakhów stworzonej przez Leśnego Ptaka seks zawsze wiąże się z odrobiną agresji, trudno oczekiwać, żeby Asura ni z tego, ni z owego stał się czułym kochankiem. Brak mu wzorców, niestety. To nie znaczy, że nie może ich nabyć, choćby później, w toku opowieści: ludzie się zmieniają i zmieniają się kultury. Kiedyś któryś z naszych przodków musiał zrozumieć, że taktyka „maczugą w głowę i za włosy do jaskini” nie jest najlepszym sposobem na podryw. Kiedyś któraś z naszych przodkiń musiała uświadomić partnerowi, że nie ma ochoty mieć ciągle guzów i że seks jest przyjemniejszy, gdy nie boli jej głowa. Ale to nie znaczy, że musimy dawać przedstawicielowi egzotycznej czy fikcyjnej kultury naszą mentalność. Możemy – i powinniśmy – dać mu mentalność w jakiś sposób zbliżoną, jeśli chcemy uczynić go dobrym i szlachetnym z naszego punktu widzenia, pokazać, że jego standardy moralne są akceptowalne z punktu widzenia naszych, ale nie każmy od razu wygłaszać mu tyrad potępiających każdą formę seksizmu zauważaną obecnie. To nieszczególnie realistyczne, a poza tym tyrady to objaw złego pisarstwa. Dajmy raczej bohaterowi działać. Albo uczyć się na błędach.

9)      Niechciany seks to gwałt, seks powinien odbywać się tylko wtedy, gdy obie strony tego chcą? To niestety też uproszczenie, bo ludzie potrafią pójść ze sobą do łóżka (albo na inną powierzchnię płaską) z różnych powodów, czasem nawet tego nie chcąc. I znów, przykład z Tam, gdzie topnieje lód, tak objechany przez oceniającą. Suen nie uprawia seksu z Asurą bo pragnie Asury – ale nie jest też zmuszony, choć Asura wyraźnie daje mu do zrozumienia, że zmusić by mógł. Suen ma złożone motywacje, niekoniecznie słuszne i logiczne. Wydaje mu się, że zapomni o poprzednim kochanku. Że coś wytarguje od Asury. Że Asura będzie brutalny i będzie go można spokojnie znienawidzić do końca. Dużo w tym mylnego myślenia, bo i Asura okazuje się złożony. Z kolei u Moning Mac, ofiara gwałtu i seksualnych mocy sidhe, musi dostać kolejną porcję seksu, żeby w ogóle mieć szansę na przeżycie. Jej umysł nie jest w stanie myśleć o niczym innym, nawet o jedzeniu. Na ile to, co robi z nią w tej sytuacji Barrons to gwałt, skoro dziewczyna nie wyraża na to świadomej zgody? Na ile to nie jest gwałt, skoro w świetle konstrukcji świata i fabuły to jedyny możliwy sposób na zmuszenie Mac do tego, by stopniowo znów stała się sobą? I z przykładów realistycznych: gdzie jest granica między uwodzeniem, a manipulacją? Jak płynna jest granica między liczeniem na seks i próbą zdobycia go, a odgórnym założeniem, że seks się należy i że trzeba go dostać, bez względu na koszty?

10)   I jeszcze jeden biegun skomplikowanej relacji ze sprawcą, ofiarą i autorem: czytelnik. Nigdy nie przewidzimy jego reakcji, zawsze może się okazać, że zrozumie nas opacznie. Lolita nie jest książką szkodliwą i złą, choć wielu pedofilów uważa ją za swoją biblię, a i potoczna interpretacja z tytułowej bohaterki robi uwodzicielkę – choć treść pokazuje ją jako ofiarę. Humbert Humbert projektował na Dolores swoje fantazje, widział ją jako uwodzicielkę, bo to pozwalało mu usprawiedliwiać swoje postępowanie. Ale nie każdy czytelnik to zauważy. Gdzie jest granica między szkodliwością literatury, a poruszaniem problemów? To chyba kolejny nierozwiązany dylemat. Jedno jest pewne: powinniśmy się starać pisać tak, żeby nie pokazywać czytelnikowi pewnych zachowań jako szkodliwej normy: i niestety też ze świadomością, że zawsze znajdzie się ktoś, kto opisany przez nas toksyczny związek uzna za wspaniałą, romantyczną miłość. Kto pamięta, do śmierci ilu osób doprowadzili nastoletni, niedojrzali emocjonalnie Romeo i Julia? Wszyscy pamiętają tylko, że się kochali.

11)   W związku z tym wszystkim, kiedy decydujemy się już poruszyć tematykę gwałtu, musimy się zastanowić, dlaczego. Nie twierdzę, że od razu musi za tym stać jakiś wyższy cel, bo, jak już pisałam, kaznodziejski zapał często psuje dobrą literaturę. Z drugiej jednak strony, „bo to mi pasuje do fabuły” może być zarówno uzasadnionym pretekstem, jak i łatwą wymówką na wplecenie swoich fetyszów. Fetyszów i fantazji tak naprawdę nie unikniemy nigdy, zawsze coś z naszej nie zawsze przyjemnej podświadomości przesiąknie. Ważne, żeby jakoś utrzymać to w rozsądnych granicach. Jak wszystko. Możesz użyć gwałtu, żeby pokazać paskudność świata i to, że jakaś postać jest zła, ale zastanów się, czy to gwałt musi czynić złego złym, a świat paskudnym? Czy każda twoja bohaterka musi automatycznie zostawać ofiarą? Ja, kiedy zaczęłam zastanawiać się, po co w niektórych moich historiach takie wątki, nie umiałam jednoznacznie odpowiedzieć „po co”. Trochę z powodu zmagania się z problemem – i z pokrewnymi problemami przemocy i seksualności. Ale co z powieścią, którą właśnie wydaję, gdzie główny bohater pada ofiarą gwałtu wyjątkowo paskudnego (a i inne postaci pozytywne przeżywają upokorzenia, także seksualne)? Nie napisałam tej sceny, żeby kogokolwiek podniecić. Pisałam ją, bo przypomniał mi się pewien rysunek znaleziony w Internecie i zaczęłam się zastanawiać, w jakich okolicznościach taka sytuacja miałaby sens. Żeby pokazać okrucieństwo czarnego charakteru – też. Ale kiedy to rozważam, myślę, że chodziło przede wszystkim o pokazanie sytuacji, w której postaci znajdują się w koszmarnej sytuacji, która wydaje się nie mieć wyjścia – i nie tracą nadziei na to, żeby się z tej sytuacji wydostać.

Cokolwiek piszemy – o jakimkolwiek temacie, który uważamy za trudny, temacie, który jest kulturowo śliski – musimy się choć trochę zastanowić i wziąć pod uwagę tyle niuansów, ile będziemy w stanie. To nie jest proste, bo nigdy nie przewidzimy wszystkiego – ale nie czujmy się zwolnieni z myślenia ani z odpowiedzialności. Jeśli jesteśmy pisarzami, scenarzystami, rysownikami – jesteśmy współtwórcami kultury. Jesteśmy nimi też jako jej odbiorcy, zwłaszcza, gdy aktywnie wyszukujemy interesujące nas dzieła i tematy. Jesteśmy odpowiedzialni za jej przekaz i możemy decydować o powielaniu przyzwolenia na gwałt albo pomóc doprowadzić do jego wygaszenia. Możemy chociaż próbować.

Coś na kształt bibliografii:

Kobiety, mężczyźni i płeć: debata w toku red. Mary Roth Walsh

Jennifer Mather Saul Feminism: Issues and Arguments

Andrzej Szyjewski Religie Australii

Karen Marie Moning Mroczne szaleństwo

Karen Marie Moning Krwawe szaleństwo

Karen Marie Moning Szaleństwo elfów

Karen Marie Moning Shadowfeaver

Karen Marie Moning Dreamfeaver

George R. R. Martin Gra o Tron

E. L. James Pięćdziesiąt twarzy Greya

Jacek Komuda Diabeł Łańcucki

Stephenie Meyer Zmierzch

Vladimir Nabokov Lolita

Yamane Ayano Vievfinder

Leśny Ptak Tam, gdzie topnieje lód http://lesnyptak.wordpress.com/

Moniviran Mroczne spiski

Tv Tropes http://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/HomePage

Pomackamy http://pomackamy.blogspot.com/

Dziękuję Monice za przejrzenie tekstu i uwagi!