Oczami gaijina 2.0

Dawno, dawno temu, na moim starym blogu osobistym, pisząc o „Lalkach” Kitano Takeshiego, napisałam, że zawsze będę patrzeć na Japonię oczyma gaijina. I to jest prawda, ale nawet gaijin wiele lat, książek, filmów, mang i anime potem zmienia perspektywę. Zmieniłby ją bardziej, gdyby do Japonii pojechał, ale to jest w sferze odległych marzeń: bardziej odległych, niż powieść pod kryptonimem „japońskie romansidło” która nie chce mi z głowy wyjść. Ta powieść zmusiła mnie do solidnego reserchu i do przemyślenia tego, jak właściwie spoglądam na Japonię i co to spojrzenie ukształtowało.

Moja Japonia nie jest realną Japonią: jest konstruktem stworzonym w mojej europejskiej głowie, który może mniej lub bardziej zbliżyć się do rzeczywistości. Modelem „czegoś” i modelem „dla”, jak ładnie to określa Geertz. Jej podwaliny stworzyłam sobie jeszcze w podstawówce – nie umiem obliczyć w której klasie – kiedy polska telewizja emitowała „Tron we krwi” Kurosawy. Flm mnie oszołomił i pokazał za jednym zamachem i Japonię, i Szekspira, i jeszcze kino artystyczne na dodatek. To było coś zupełnie innego niż wszystko, co widziałam dotąd: ten upiorny las we mgle, leśny duch, oszałamiające zbroje, ludzie poruszający się w sposób zupełnie inny, niż przyjęto w europejskiej kinematografii... Potem była pierwsza wizyta w Centrum Kultury Japońskiej i takie same zbroje, teraz prawdziwe, w 3D i kolorze. Potem było nieco XX-wiecznej prozy japońskiej a dopiero potem manga.

I teraz wracam do Kurosawy i do studiowania historii Japonii. Przez to „romansidło”. Tak się złożyło, że przyśniła mi się urocza i fascynująca historia, którą uznałam za fajny materiał na powieść. I od tygodnia ta fabuła nie chce mi wyjść z głowy. Ale jak dziwnymi drogami chodzi ludzka wyobraźnia, karmiona konstruktem egzotycznego kraju! I jak wielką złudą okazuje się ten konstrukt, kiedy płody snu człowiek próbuje przetłumaczyć na w miarę realistyczną historię! Oto z racji tego, że wychowałam się na Kurosawie, protagonista „romansidła” przyśnił mi się z twarzą Mifune Toshiro. Pal licho, że to nie jest twarz, jakiej można by się spodziewać po bohaterze romansu. Problem polega na tym że ów protagonista wyśnił mi się też w roli (minus romans z główną bohaterką) w tym typie, w jakim Mifune był zwykle obsadzany: dość stereotypowy ronin. Ale z drugiej strony we śnie wyraźnie było powiedziane, że akcja dzieje się w końcu XIX wieku. W tych czasach to, co pokazują filmy Kurosawy już nie istniało. Samurajowie byli przeszłością, Japonia przechodziła serię gwałtownych reform. Mój sen jest wewnętrznie sprzeczny. Ale ot, to tylko sen. Realna fabuła potoczy się własnym torem.

Uparłam się na ten XIX wiek, na epokę Meiji, nawet nie jej burzliwe początki, nie, ale na lata 80 XIX wieku. To mi pasowało do głównej bohaterki. A równocześnie kazało przyciąć masę cech głównego bohatera, które implikował sen. Te które zostały są w kontekście historycznym anachronizmem, którego mój bohater czepia się z uporem godnym lepszej sprawy... A dla mnie to ciekawe.

Bo oglądam sobie przez to wszystko znów Kurosawę, ten piękny, absolutnie piękny „Ton we krwi” i myślę: ale to nie istniało. To nie jest przeszłość Japonii. To też jest konstrukt. To performans. To obraz przefiltrowany przez możliwości techniczne ówczesnego kina, przez szkołę aktorską i reżyserską, przez scenariusz wzięty od elżbietańskiego dramaturga. A reszta filmów Kurosawy? Tak samo. Nie rekonstruują przeszłości, a jakieś jej wyobrażenia. Robią to pięknie, ale branie ich za obraz prawdy historycznej byłby śmieszny. Wszyscy romantyzujemy naszą przeszłość, romantyzujemy to, co przeminęło. A jeśli jesteśmy Europejczykami patrzącymi na Japonię, dodatkowo orientalizujemy. Orientalizm uprzedmiotawia, wyzuwa z historii... Nie będę cytować Saida ani Asada ani innych: poszukajcie sami, albo uwierzcie mi na słowo. Nauczono nas patrzeć na odległe kraje przez kolonialne okulary, patrzeć na egzotycznego Innego. Więc na Japonię patrzymy automatycznie widząc samurajów, gejsze, dziwne japońskie rzeczy, anime: te rzeczy, które są egzotyczne, inne. Ale czy widzimy Japonię, czy raczej konstrukt który stworzyliśmy sobie w głowach? A potem, kiedy chcemy oddać ten „egzotyczny” kraj w jakiś realistyczny sposób, łapiemy się na tym, jak wiele mamy stereotypowych obrazów, które trzeba odrzucić i zacząć na nowo. Wybudować sobie w głowie nowy konstrukt, zaczynając tę budowę od powiedzenia sobie, że nigdy ten konstrukt doskonały nie będzie, ale przecież można próbować.

Albo nie. Można nie budować sobie konstruktu i tylko powielać bezmyślnie klisze. Ja jednak podziękuję.

Konstrukty, klisze, egzotyczny Inny: to może dotyczyć każdej grupy, każdej kultury. Także tej, która jest nam w jakiś sposób bliska, ale o której mało wiemy. Tej płci, do której nie należymy. Tej mniejszości, którą omijamy. Tej religii, przez którą czujemy się zagrożeni. Tej opcji politycznej, której nie wyznajemy. Tych ludzi, którzy mają mniej niż my.

„Makbet” to dla mnie jedna z najważniejszych sztuk Szekspira. Z winy Kurosawy, a potem Weismana.

Przyzwyczaiłam się mówiąc o Japońskich reżyserach i aktorach wymieniać najpierw imię. W tym tekście z tym walczę: bo czemu mój bohater ma mieć nazwisko na początku, a aktor, którego twarz dostał, na odwrót?